به گزارش خبرگزاری مهر؛ این سلاح پنهان، می‌تواند بدون شلیک حتی یک گلوله، در صفوف متحد مردم تفرقه ایجاد کند، اعتماد را تضعیف نماید، و جبهه داخلی را دچار سردرگمی و بی‌ثباتی روانی سازد. جنگ امروز، صرفاً در میدان‌های نبرد فیزیکی رخ نمی‌دهد؛ بلکه در عرصه ذهن‌ها، شبکه‌های اجتماعی و جریان اطلاعات نیز در جریان است.
در چنین بزنگاه‌های خطیری، شناسایی و مقابله با اخبار جعلی، به‌اندازه پدافند نظامی، حیاتی و سرنوشت‌ساز تلقی می‌شود. همان‌گونه که نیروهای مسلح غیور جمهوری اسلامی ایران از مرزهای زمینی و هوایی کشور دفاع می‌کنند، شهروندان آگاه نیز با تشخیص اخبار نادرست و مقابله با شایعات، از مرزهای روانی و شناختی جامعه پاسداری می‌نمایند. مهر در این نوشتار کوتاه با هدف ارتقای سواد رسانه‌ای عمومی و در راستای مسئولیت اجتماعی هر فرد، به مهم‌ترین شیوه‌های شناسایی اخبار جعلی در شرایط بحرانی می‌پردازد.
اخبار جعلی چیست؟
اخبار جعلی به اطلاعات نادرست یا گمراه‌کننده‌ای اطلاق می‌شود که با ظاهری شبیه به خبر واقعی منتشر می‌شوند، اما هدف اصلی آن‌ها تحریف اطلاعات افکار عمومی، تحریک احساسات و بهره‌برداری سیاسی و روانی از مخاطب است. برخی از این اخبار، کاملاً ساختگی هستند و برخی دیگر، با دست‌کاری گزاره‌های نیمه‌درست، تصویری کاذب و فریبنده خلق می‌کنند.
از مهم‌ترین انواع رایج اخبار جعلی در مواقع بروز بحران‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. کلیک‌فریب (Clickbait): تیترهای هیجان‌انگیز و اغراق‌آمیز برای جذب کلیک و بازدید بیشتر، حتی اگر محتوای اصلی خبر ضعیف یا نادرست باشد.
۲. تبلیغات سیاسی و پروپاگاندا: اخبار تحریف‌شده‌ای که با هدف تضعیف جبهه مقابل یا القای ناتوانی در میان نیروهای نظامی توسط دشمن منتشر می‌شوند.
۳. روزنامه‌نگاری بی‌کیفیت: بی‌دقتی در انتشار اطلاعات بدون راستی‌آزمایی که ممکن است سهواً زمینه‌ساز گسترش خبر جعلی شود.
۴. تیترهای گمراه‌کننده: گاهی متن خبر قابل اتکاست، اما تیتر جنجالی یا خلاف واقع انتخاب می‌شود تا کلیک بیشتری جذب شود.
۵. محتوای جعلی با ظاهر معتبر: این مورد شامل جعل نام و لوگوی رسانه‌های شناخته‌شده برای القای اعتبار به اخبار نادرست می‌شود.
سازوکار گسترش اخبار جعلی
در ادامه باید به این نکته توجه داشت که الگوریتم‌های پلتفرم‌های اجتماعی نه لزوماً دقیق‌ترین یا موثق‌ترین محتوا، بلکه محتوایی را برجسته می‌کنند که بیشترین تعامل (لایک، بازنشر، کامنت) را داشته باشد،. از همین روی، طبیعتاً محتوای دارای بار عاطفی، ترس‌برانگیز یا تحریک کننده خشونت با سرعت بیشتری پخش می‌شود. این بستر، زمینه‌ای مناسب برای ربات‌ها و حساب‌های جعلی فراهم می‌کند تا با اهداف سیاسی یا امنیتی، اطلاعات نادرست را در مقیاس انبوه و در سطح جامعه منتشر کنند. همچنین در عصر حاضر و با پیشرفت روزافزون فناوری‌های نوظهور، ابزارهایی چون «دیپ‌فیک» با تولید تصاویر و ویدئوهای جعلی، کار تشخیص واقعیت را دشوارتر از گذشته کرده‌اند.
پیامدهای خطرناک انتشار اخبار جعلی
انتشار گسترده اخبار جعلی، به‌ویژه در شرایط بحرانی و جنگی، می‌تواند فضایی از ترس، نگرانی و اضطراب عمومی را در جامعه به‌وجود آورد. این احساسات، به‌تدریج روحیه جمعی را فرسوده می‌کند و اعتماد عمومی به نهادهای ملی و رسانه‌های رسمی را زیر سوال می‌برد. هنگامی‌که شهروندان نتوانند میان اطلاعات درست و نادرست تمایز قائل شوند، رابطه آن‌ها با منابع موثق تضعیف می‌شود و این بی‌اعتمادی، زمینه‌ساز بی‌ثباتی روانی در سطح ملی خواهد بود.
از سوی دیگر، اخبار تحریف‌شده می‌تواند روند تصمیم‌گیری‌های فردی و جمعی را مختل کند. در بزنگاه‌هایی که انتخاب‌های درست حیاتی است، اطلاعات گمراه‌کننده ممکن است مردم را به سمت اقدامات نادرست یا بی‌عملی سوق دهند. باید توجه داشت که این وضعیت، در نهایت به شکاف در جبهه داخلی، افزایش سردرگمی و واگرایی اجتماعی منجر می‌شود؛ وضعیتی که دشمن به‌شدت در پی آن است.
راهکارهایی برای شناسایی و جلوگیری از انتشار اخبار جعلی
- بررسی منبع: آدرس وب‌سایت را دقیق بخوانید. وجود خطاهای نگارشی یا دامنه‌های غیرمعمول، زنگ خطر است. حتماً «صفحه درباره ما» رسانه نشر دهنده خبر را نیز مطالعه کنید.
- شناسایی نویسنده: هنگام مواجهه با یک خبر، حتماً سوابق نویسنده ان را بررسی نمائید. آیا نویسنده خبر فردی معتبر، متخصص و دارای پیشینه رسانه‌ای است؟ یا حسابی ناشناس با سابقه‌ای مشکوک؟
- مطابقت خبر با سایر رسانه‌های معتبر: در مواجهه با یک خبر، حتماً بررسی کنید که آیا رسانه‌های داخلی یا بین‌المللی معتبر نیز همان خبر را تأیید کرده‌اند؟ در غیر این صورت، باید به صحت محتوا شک کرد.
- نگاه انتقادی به محتوا: اگر محتوای خبر بیش از حد احساسی است، ممکن است برای تحریک احساست مخاطب طراحی شده باشد. در چنین شرایطی از خود بپرسید که این خبر چه هدفی دارد و چه کسی از انتشار آن نفع می‌برد؟
- راستی‌آزمایی جزئیات: خبر معتبر معمولاً شامل آمار، داده و نقل‌قول از منابع معتبر و مشخص است. از همین روی، نبود این عناصر، نشانه محتمل جعلی بودن است.
- بررسی بخش نظرات: بسیاری از کامنت‌ها یا لینک‌ها در فضای مجازی ممکن است توسط ربات‌ها یا حساب‌های هدفمند ساخته شده باشند. از همین روی، با بررسی بخش نظرات می‌توان به وجود موارد مشکوک در فرایند نشر خبر پی برد.
- شناسایی سوگیری‌های ذهنی: حتماً به این مسئله توجه داشته باشید که آیا تمایل یا پیش‌فرض ذهنی شما موجب پذیرش راحت‌تر خبر شده است؟ در صورتی که پاسخ مثبت است، حتماً دیدگاه‌های متنوع و منابع مختلف را در این زمینه بررسی کنید.
- اعتبار تصویر را بسنجید: تصاویر مربوط به یک خبر ممکن است دست‌کاری شده یا خارج از زمینه اصلی خود استفاده شده باشند. در چنین شرایطی، با ابزارهایی مانند جست‌وجوی معکوس تصویر می‌توان منبع اصلی خبر را یافت و از صحت آن مطمئن شد.
- عدم بازنشر خبر تا زمان حصول اطمینان کامل: در شرایط بحران، هر بازنشر نادرست می‌تواند به‌ضرر امنیت روانی جامعه باشد. بنابراین، اگر به صحت یک خبر شک دارید، به هیچ وجه آن را منتشر نکنید.
جمع‌بندی: مسئولیت جمعی در دفاع شناختی
در شرایطی که جنگ نه‌فقط در میدان‌های نبرد، بلکه در ذهن‌ها، افکار و شبکه‌های اجتماعی نیز به‌شدت جریان دارد، نقش شهروندان از یک ناظر منفعل به یک کنشگر فعال تغییر یافته است. بدون شک دشمن با بهره‌گیری از ابزارهای نوین جنگ شناختی، تلاش می‌کند تا از طریق اخبار جعلی، شایعات هدفمند و القائات روانی، فضای ذهنی جامعه را تسخیر کرده و وحدت ملی را متزلزل سازد.
در چنین شرایطی، هوشیاری رسانه‌ای صرفاً یک فضیلت مدنی نیست؛ بلکه یکی از پایه‌های حیاتی امنیت ملی به‌شمار می‌آید. هر شهروندی که در برابر اطلاعات نادرست حساس باشد، در خط مقدم دفاع از حقیقت قرار دارد. تقویت سواد رسانه‌ای، به معنای تربیت نسلی است که بتواند اطلاعات درست را از نادرست تفکیک کند، سوگیری‌ها را بشناسد و در بازنشر مطالب، مسئولانه عمل کند.
پایبندی به اخلاق اطلاعاتی، یعنی رعایت صداقت، دقت و احتیاط در مواجهه با محتوا، همانند پایبندی به اخلاق دفاعی در میدان جنگ است. امروز، دفاع از حقیقت تنها وظیفه رسانه‌ها نیست؛ بلکه رسالت مشترک همه ایرانیان است که می‌خواهند از امنیت روانی، هویت ملی و سرمایه اجتماعی کشور خود در برابر تهاجم دشمن صهیونیست حفاظت کنند.