آیین پرشکوه «طشت‌گذاری» در اردبیل، هر ساله سه روز مانده به محرم با نصب طشت‌های آب به یاد مهربانی‌ها و سخاوت امام حسین (ع) و یارانش برگزار می‌شود.
بزرگداشت یاد و خاطره مصیبت بزرگ عاشورا و زنده نگه داشتن فداکاری‌های دلاورمردان عرصه شجاعت و شهامت در اردبیل با انجام موازین سنتی و رسم ویژه برگزار می‌شود که نماد و تجسم عینی آن در مراسم خاص طشت‌گذاری قابل مشاهده و بررسی است.
این سنت نیک که از شب 27 ذی‌الحجه به مدت چهار شب و یا به عبارتی سه روز مانده به اول محرم شروع می‌شود، نهایت اخلاص و عشق مؤمنان و عزاداران حسینی به خاندان عترت طاهره بوده و به منزله اعلام رسمی آغاز مراسم تعزیه و سوگواری سرور شهیدان و علمدار کربلا محسوب می‌شود.
در این ایام خیابان‌ها و محله‌های اردبیل همانند دیگر شهرهای ایران سیاه‌پوش شده و بر سر در مساجد و تکایا، پارچه‌های سیاه نصب می‌شود، در بازارهای شهر به ویژه بخش سرپوشیده قدیمی آن به نشانه عزاداری پرچم‌های سیاه بر در مغازه‌ها و دیگر اماکن تجاری با شعارهای مذهبی به زبان ترکی و فارسی به اهتزاز در می‌آید.
شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب 6 محله اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر محلات ششگانه از آن یاد می‌کنند، هر محله اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه‌ها و مساجد کوچکتری بوده که در زبان محلی به آن خولا (شاخه) گفته می‌شود؛ عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات ششگانه و شاخه‌های آنها انجام می‌گرفته و اکنون نیز همان ترتیب کهن، محلات ششگانه و محلات تابع آنها سامان می‌یابد.
مراسم طشت‌گذاری در 200 مسجد اردبیل
مراسم طشت‌گذاری از روز 27 ذی‌الحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصله سه روزه در نزدیک به 200 مسجد اردبیل برگزار می‌شود، اولین طشت‌گذاری رسمی شهر روز 27 ذی‌الحجه پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر انجام می‌شود و سپس در طی روزهای باقیمانده تا آغاز محرم بقیه محله‌ها هم اقدام به طشت‌گذاری این مراسم می‌کنند.
طشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله طوی یکی از محله‌های ششگانه شهر مدیریت می‌شود و چند روز مانده به 27 ذی‌الحجه تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست‌وشوی طشت‌ها کرده و طشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند.
در مسجد جامع اردبیل به نشان 6 محله اصلی شهر، 6 طشت آب وجود دارد، در روز طشت‌گذاری مسجد جامع علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش سفیدها یا رؤسا و هیئت امنای پنج محله دیگر نیز حضور می‌یابند.
بعد از عزاداری حسینیان محله طوی در محله‌های تابع آن، طشت هر محله توسط نماینده همان محله با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای طشت‌ها در مسجد ساخته شده قرار می‌گیرد، بعد از قرار گرفتن آخرین طشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کو‌زه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران حسینی آنها را درون طشت‌ها خالی می‌کنند.
عزاداران اردبیلی علاوه بر آن که برای رفع تشنگی در طول 10 روز عزاداری اردبیلی از آب طشت‌ها می‌نوشید، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه‌ها می‌برند تا بیمارانشان هم از آن آب بنوشند؛ البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در طشت‌ها ریخته می‌شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد، روشن کردن شمع و خواندن دعای فاتحه نیز که دعای خاص آیین طشت‌گذاری است، از دیگر برنامه‌های سنت طشت‌گذاری اردبیل به حساب می‌آید.
عضو هیئت امنای محله‌ها و مساجد شهر در مورد آیین طشت‌گذاری این طور بیان می‌کند: فقط در طشت‌گذاری مسجد جامع است که 6 طشت به نشان 6 محله گذاشته می‌شود و ریش سفیدان پنج محله اصلی دیگر نیز حضور می‌یابند و تعداد طشت‌ها هم ثابت نیست و در هر حال باید گفت باشکوه‌ترین این طشت‌گذاری متعلق به مسجد جامع است.
طشت آب نماد مظلومیت و تشنگی سیدالشهدا و یارانش در واقعه کربلا است
طشت‌گذاری از یک طرف اهمیت مسئله آب را نشان می‌دهد چرا که آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق‌العاده بوده و از طرف دیگر آب در حادثه کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد، این آیین در اردبیل جزیی از مناسک عزاداری عامه مردم و نمایش رمزوارانه بخش اندکی از مصائب و آلام اهل بیت و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و پیروان راستین او در صحرای کربلا است.
در نظر مردم شهر اردبیل طشت مظهر مظلومیت حضرت اباعبدالله امام حسین (ع) و یاران او در کربلا تصور شده و این مراسم از جمله موارد توسل و استجابت دعا در پیشگاه خدا بوده و به این دلیل است که مردم در مقابل طشت به خدا متوسل شده و حاجات خود را از او می‌خواهند؛ باور بر این است که شکل‌گیری و محور این سنت حسنه در اصل به یادآوری مصائب اهل بیت حضرت امام حسین (ع)، ارزش آب و اهمیت مذهبی آن بوده و بخشی از مراسم به سال‌گشت فداکاری، شجاعت و ایثار عاشوراییان بر می‌گردد.
محرم در فرهنگ اردبیل علاوه بر تحول در شئون زندگی و حرکت‌های اجتماعی، موجب ایجاد هنر خاص حسینی و اهل بیتی در معماری مکان‌های مذهبی و هنرهای فلز در گذشته و امروز شده است.
ایجاد میدان مخصوص در کنار مسجد قدیمی شهر و پیدایش عنصر معماری نو در مساجد اردبیل به نام طشت‌خانه (جایگاه طشت) و نیز بنیان‌بخشی از هنر مذهبی و نمادین مرتبط با آموزه‌های شیعه در ساخت و پرداخت طشت‌ها و جام‌های مسی، نقره‌ای و برنجی از نکات برجسته و قابل توجه آثار و برکات محرم در اردبیل به شمار می‌رود.
طشت‌خانه همانند سقاخانه‌ها محل‌هایی است که به یاد تشنگی شهدای کربلا در آن جا طشتی پر از آب برای نوشیدن آب قرار داده می‌شود و به یاد امام حسین (ع) و اهل بیت تشنه او، در مساجد در نظر گرفته می‌شود.
روشن است این طشت‌گذاری به عنوان بخشی از آیین‌های مذهبی اردبیل دیدگاهی نو در سنت عاشورایی پدید آورده و پویایی فرهنگ عاشورایی مردم و قدیمی شدن این رسم نیکو را به دنبال داشته است، این سنت نیکو در اصل بابی است برای وارد شدن به فرهنگ اصیل محرم و یادآوری رخداد بزرگ برای عزاداران حسینی و شیفتگان علمدار کربلا.
طشت‌گذاری اول در مسجد جامع
در حال حاضر شهر اردبیل از 6 محله تشکیل می‌شود که سه محله آن نعمتی و سه محله دیگر حیدری است، در هر یک از این 2 طرف، یکی از محلات ارشد، یکی میانه و دیگری در مرتبه پایین قرار داشت؛ به تعبیر دیگر سکنه هر 2 قسمت شهر سه محله خود را منزله سه برادر می‌دانستند که یکی ارشد، دومی متوسط و سومی کوچک بوده است.
در قسمت حیدری محله طوی (تاوار یا تابار) برادر ارشد، اوچدکان برادر متوسط و پیرعبدالملک برادر کوچکتر محسوب می‌شد، در سمت نعمتی نیز محله گازران یا اونچی میدان، سرچشمه و عالی‌قاپو به ترتیب بزرگتر، میانه و کوچکتر به شمار می‌آمدند، همان طوری که روشن است سابقه برادرخواندگی بین محله‌های مختلف شهر از سده‌های پیشین برای ایجاد اخوت محکم‌تر از رسوم پسندیده مردم اردبیل و دسته‌های عزاداری بوده است.
چنانچه بیان شد مراسم طشت‌گذاری اردبیل از اواخر ماه ذی‌الحجه و چهار روز مانده به ماه محرم برگزار می‌شود، به طور کلی هر یک از محلات ششگانه اردبیل و شعبه‌ها که به زبان محلی خولا می‌گویند، آنها از چند روز قبل دعوت‌نامه‌های محترمانه‌ای برای عالمان، تاجران، بزرگان و رؤسای ادارات دولتی می‌فرستند و از آنها برای شرکت در طشت‌گذاری دعوت می‌کنند.
در سه دهه گذشته حرکت منسجم دسته‌های عزاداری در زمان طشت‌گذاری بدین ترتیب انجام می‌شود که روز اول میله‌های بزرگتر، طوی نماینده بخش حیدری‌ها و اونچی‌میدان از بخش نعمتی‌ها مراسم خود را با نظم خاصی برپا می‌کنند.
روز دوم نوبت محله‌های میانه و متوسط یعنی اوچدکان و سرچشمه و روز سوم کوچکترین بافت سازماندهی شده خودجوش یعنی پیرعبدالملک و عالی‌قاپو اقدام به طشت‌گذاری می‌کنند.
در حال حاضر سلسله مراتب طشت‌گذاری محله‌ها به شرح ذیل اجرا می‌شود: شب اول زنجیرزنان حسینیه اوچدکان مراسم طشت‌گذاری خود را برگزار می‌کنند، فردای آن روز نوبت طشت‌گذاری مسجد جامع است، روز دوم مسجد بزرگ اعظم و مسجد محله اوچدکان طشت‌گذاری می‌شود، روز سوم مراسم خاص محله‌های پیرعبدالملک و عالی‌قاپو در مسجد جامع و 5 محله (نه همه محلات ششگانه بلکه خوله‌های آنها) در مسجد بزرگ برگزار می‌شود.
بدین ترتیب دسته‌های محله نعمتی‌ها در مساجد پیرعبدالملک و عالی‌قاپو توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان و نیز همزمان با طشت‌گذاری مسجد بزرگ، طشت‌گذاری اوچدکان توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان، برگزار می‌شود، در شب همان روز سوم محله اوچدکان با شعبات مسجد زیر علم خود رفته و در هر کدام به عزاداری و سپس به طشت‌گذاری می‌پردازند که در این بین قربانی‌های زیادی جلوی مسجد محله ذبح می‌شود.
مراسم مسجد دروازه از بقعه شیخ صفی شروع می‌شود؛ بنابراین قبل از برگزاری مراسم مسجد دروازه، دسته محله دروازه عالی‌قاپو در همان روز به شعبات تابعه و زیر علم خود می‌رود و مراسم خاص خود را برپا می‌کند، همچنین فقط یکی از شعبات آن برای طشت‌گذاری محله عالی‌قاپو به مسجد آن جا می‌آید.
مراسم محله دروازه یا عالی‌قاپو از گذشته با حرکت دسته این محله از مسجد عالی‌قاپو در بعد از ظهر آخرین روز طشت‌گذاری بعنی 29 ذی‌الحجه شروع شده و برای طشت‌گذاری به مجموعه شیخ صفی‌الدین آمده و با سلام و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت عترت و طهارت (ع) و اولیای خدا و پیروان راستین تشیع ادامه می‌یابد.
عزاداران در این مراسم طوق معروف بقعه را که نمونه‌ای از قدیمی‌ترین علم‌های اردبیل به شمار می‌رود و با نقش‌های مشبک و اسماء متبرک الله، محمد و على تزیین شده برداشته و به مسجد عالی‌قاپو می‌برند.
این علم تا بعد از روز عاشورا در مسجد دروازه نگهداری شده و پس از آن به محل اصلی خود در بقعه یعنی دارالحفاظ منتقل می‌شود، عزاداران عالی‌قاپو بعد از طشت‌گذاری بقعه، به طشت‌گذاری دیگر محله‌های تابعه می‌پردازند.
روی هم رفته مراسم طشت‌گذاری مسجد بزرگ به ویژه مسجد جامع نو از شور و حال معنوی زیادی برخوردار بوده و این اماکن در این روز قبله اقبال پیروان امام (ع) و یاران او محسوب می‌شود.
طشت‌گذاری جنبه سمبلیک داشته و به آب فرات اشاره می‌کند
نکته قابل توجه در عزاداری دهه ماه محرم، اهمیت تاریخی و مرکزیت بقعه شیخ صفی در این سنت دیرینه است، با گذشت چندین سده هنوز هم مسیر حرکت دسته‌های عزاداری از نزدیکی بقعه تغییر نکرده و این دسته‌ها با طی مسیر مشخص و پس از عبور از محله گازران و میدان عالی‌قاپو و غرب بقعه، به سمت مسجد سرچشمه ادامه می‌یابد و در این مسیر در اصل بقعه در مرکز ثقل این حرکت قرار می‌گیرد.
آنچه نباید از نظر دور داشت نقش طشت‌ها در شمع‌گذاری و دعا در کنار آن با مراسم خاص است؛ این طشت‌ها در زمان مراسم شمع‌گذاری روز تاسوعا نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، بدین ترتیب که در کنار این طشت‌ها ظرف‌هایی گذاشته می‌شود که شمع‌گذاران، شمع خود را در آن روشن کرده و از طشت می‌بوسند و حاجت خود را از خدا می‌طلبند و از آب طشت به ظرفی که بیشتر از شیشه است و در حیبه (خورجین شمع) خود حمل می‌کنند به آن می‌ریزند و باور دارند که آبی که از تشت‌های مسجد در زمان شمع‌گذاری جمع‌آوری شده برای شفای بیماران مفید است.
از گذشته قرائت فاتحه کنار طشت در بعضی از مساجد تشریفات مخصوص داشت و خواندن آن مخصوص فرد یا خانواده‌ای معین بود که از قدیم‌الایام به این امر قیام و اقدام می‌کردند، در بین مساجد اردبیل فاتحه مسجد جامع، به ویژه در شب عاشورا معروفیت زیادی داشت و دعای آن به وسیله خانواده سید احمد حسینی و پدران او خوانده می‌شد که متن دعاها نیز از دوران صفویه باقی مانده است.
این آیین یکی از آیین‌های عاشورایی شهر اردبیل و جزو معتقدات و رفتارهای نیک مردم محسوب می‌شود و همانند بسیاری از آیین‌ها و عناصر محرم و تعزیه، جنبه سمبلیک داشته و به رودخانه فرات و نیز آب اشاره دارد.
مراسم و شعر مربوط به آب که جوهره حیات است، متعدد بوده و در این میان طشت و آب و طشت‌گذاری برجسته‌ترین آنها را نشان می‌دهند، تشکل مردم محلات و ساکنانش را به بهترین وجه در عاشورا و طشت‌گذاری مشاهده می‌کنیم، در این ایام هر محله یک دسته منسجم را شکل می‌دهد و به عبارتی نقش مذهب و معتقدات مردم در تشکیل انسجام روابط اجتماعی کاملا مشهود است.
طشت‌گذاری عنصری فرهنگی، هنری از بقایای فرهنگی میراث نسل‌ها
به همان اندازه که اصل موضوع یعنی زنده نگه داشتن رخداد بزرگ و مصائب اهل بیت و سال‌گشت آن مهم به نظر می‌رسد، به همان قدر توجه به طشت و طشت‌گذاری همچون میراث اجتماعی، فرهنگی گذشتگان دارالارشاد و به عنوان عنصری فرهنگی، هنری از بقایای فرهنگی میراث نسل‌ها است، بنابراین برای حفظ و صیانت از این میراث معنوی که منحصر به اردبیل است، از مسیر خود خارج نشده و بدعتی در آن وارد نشود و به خاطر اینکه ارزش فرهنگی دارد و نگه‌داشت سنت طشت‌گذاری در این منطقه و برپایی پرشکوه و استمرار آن جایگاه اصلی و قدسیانه‌اش به عنوان شاهد تاریخی از معنویت و ایران برای نسل امروز و فردا است.
البته بسیاری از رسوم غیرمعمول در عهد ما ممدوح نیستند و بانیان آنها نیز حاکمان صفوی نبودند بلکه یک حرکت ناشایست گروهی از مردم سبب ایجاد چنین حرکت نابجا شده و جالب است بدانیم خود صفویان نیز با این‌گونه رفتارهایی مبارزه می‌کردند که بسیاری از مورخان به این موضوع مهم توجه نکرده‌اند.
به هر حال رسم نیکوی طشت‌گذاری علاوه بر اینکه سبب ایجاد اخوت و وحدت فرهنگی شده بلکه هنر مذهبی ویژه‌ای را بنیان نهاده، ساخت اشیای مذهبی و سمبلیک و پرداخت آنها به زیباترین شکل برای استفاده در مراسم محرم از جمله این رفتارهای خوب است، شمعدان‌های زیبا، ظروف نذری و وقفی، طشت‌های فلزی و علم مهمترین آثار مربوط به این آیین به شمار می‌رود، به هر حال قسمتی از غنای فرهنگی این شهر را در کنار انتساب آن به حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)، مراسم مربوط به محرم و طشت‌گذاری تشکیل می‌دهد.
این مراسم پرشور و معنوی در بهمن‌ماه سال 1389 به عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.